4 valkuilen bij spreken over de gelijkenissen (en andere Bijbelverhalen)
In de gelijkenis van de barmhartige Samaritaan is de barmhartige Samaritaan Jezus en de beroofde man Adam. Jeruzalem is het paradijs, Jericho de wereld en de wonden staan voor ongehoorzaamheid. De priester staat voor de wet, de leviet voor de profeten en de rovers voor de boze machten. Het rijdier is het lichaam van Christus, de herberg is de kerk en de herbergier is de apostel Paulus.” – Origenes (185-254 AD)
Tsja… Klinkt mooi toch? Of misschien ook een beetje vergezocht? Het zal je misschien verbazen maar eeuwenlang was bovenstaand voorbeeld de standaardmanier waarop gelijkenissen werden uitgelegd. Dit noemen we ook wel allegoriseren: je pakt elk mogelijk detail uit een verhaal en die voorzie je van een (geestelijke) betekenis. In de eerste eeuwen van de kerkgeschiedenis was dit een gebruikelijke manier om moeilijke literatuur wat makkelijker te maken. Het grote nadeel hiervan is dat je allerlei mogelijke betekenissen op het verhaal kan plakken. Maarten Luther noemde eeuwen later dit soort uitleggers “tekstuele goochelaars die Affenspheel (apenspelletjes) uithaalde met de tekst”.
De remedie voor allegoriseren is het lezen van een tekst in zijn context en je afvragen ‘wat zou de schrijver met deze tekst hebben bedoeld’ in plaats van onze eigen betekenis aan het verhaal op te dringen. Toch zijn er naast allegoriseren nog een paar andere valkuilen die je moet vermijden bij het spreken over gelijkenissen:
Harmoniseren
De eerste drie evangeliën, Matteüs, Marcus, Lucas, hebben veel overeenkomsten qua inhoud. Met harmoniseren vergelijk je hoe de verschillende evangelisten hetzelfde verhaal vertellen en laat je deze elkaar aanvullen. Toch is dit niet altijd wijs om te doen. De evangelie schrijver maken namelijk bewust keuzes over welk materiaal ze presenteren én waar ze dat plaatsen in hun verhaal. Het is zelfs zo dat ze daardoor soms hele andere punten willen maken. De gelijkenis van het verloren schaap vind je bijvoorbeeld zowel in Matteüs 18 als in Lukas 15. Echter, in Mat. 18 spreekt Jezus met zijn leerlingen over hoe ze het leiderschap in de kerk moeten vormgeven en gaat het dwalen van het schaap vooral over ongezonde leer, terwijl in Lukas 15 de gelijkenis deel is van drie gelijkenissen over verloren zijn en gevonden worden die Jezus verteld aan ‘Farizeeën en tollenaars’ (Luc. 15:1-2).
Moraliseren
Wanneer je een verhaal moraliseert kleed je de film uit tot een abstracte principes en tegeltjeswijsheden. Je kijkt dan naar de karakters in het verhaal en zegt: ‘wees als de goede voorbeelden en wees niet als de slechteriken in het verhaal’. Wanneer we tegen onze hoorders zeggen: ‘dit deed de barmhartige Samaritaan, dit moet jij ook doen, succes!’ vergeten we het evangelie, namelijk dat we van nature allemaal geneigd zijn om door te lopen en dat we liefde van Jezus nodig hebben om ons barmhartig te maken’. In plaats van te moraliseren, vraag jezelf af: wat is het evangelie in dit verhaal?
Isoleren
Verhalen in de Bijbel zijn altijd ingebed in een groter verhaal: een perikoop in een hoofdstuk, een hoofdstuk in een Bijbelboek en een Bijbelboek in de hele Bijbel. Wanneer je het grotere verhaal mist en de reden waarom dit verhaal op deze plek staat is de kans groot dat je opnieuw met generaliserende toepassingen komt. De gelijkenis van de talenten in Lucas 19 is vaak gebruikt als een ‘gaven en talententest’. Maar wat gebeurt er met het verhaal als we de opmerkingen van Lucas aan het begin en einde van het verhaal op ons in laten werken (Luc 19:11 en 19:28)?
Van tegeltje naar film
Verhalen moet je beleven. Ze zijn als een film die je voor je moet zien en waarin je meegenomen wil worden en niet als een tegeltje met een mooie leus. Als je bovenstaande valkuilen weet te herkennen en te ontwijken kun je de prachtige uitdaging van de gelijkenissen volle goede moed aangaan:
“Lees de gelijkenissen zo dat de gelijkenissen je hoorders gaan lezen. Verbeeld de gelijkenissen zo dat je hoorder ze gaat ervaren. Spreek zo over de gelijkenissen dat je hoorder deel wordt van de revolutie van Gods koninkrijk.”
Wil je meer weten over de kracht van de gelijkenissen van Jezus? Bestel nu het boek 'De zaaier, de koning & de erfgenaam' in onze webshop en meld je aan voor de masterclass gelijkenissen